De woning van architectenkoppel Peter van Impe (AST77) en Evelien Broeckx kan worden gezien als een hedendaagse, bijna letterlijke interpretatie van het gezegde ‘Een bakstenen reus op lemen voeten’. Dat verwijst naar het verhaal van de Babylonische koning Nebukadnessar die droomde van een reus met gouden hoofd, zilveren romp, ijzeren benen en lemen voeten. In zijn droom haalt een rollende steen de voeten van de reus onderuit waardoor de reus zijn evenwicht verliest en neergaat. De zegswijze wordt daardoor vandaag gebruikt voor een robuust en stevig ogend geheel met een fragiele, kwetsbare basis.

De woning van vijftien meter hoog, ontworpen binnen de krijtlijnen van het vernieuwende beeldkwaliteitsplan voor de site waarop ze ligt, opgemaakt door B-architecten in samenwerking met OMGEVING, werd opgetrokken uit baksteen. Ze is stevig verankerd in de Tiense kleibodem, maar wordt in de kern gedragen door een gestampte lemen wand, gebouwd volgens het eeuwenoude ambacht, dus zonder bindmiddelen of kunstmatige verstevigers. De veertig centimeter dikke en vijftien meter hoge wand is een van de hoogste ongebonden stampleemwanden in Europa. Die vormt de dragende kern voor het bakstenen omhulsel en is de blikvanger van de woning. De wand oogt kloek en stevig, maar is in wezen fragiel en kwetsbaar, want met water transformeert hij eenvoudigweg weer in zijn liquide basisvorm, modder.

Uitgegraven aarde

Peter Van Impe betrok bij de realisatie van zijn woning een groot team van externe experten. Hij tastte daarbij de grensverleggende mogelijkheden af van het bouwen in bouwteam, waar kennis en verantwoordelijkheid gedeeld worden.

Het structureel basismateriaal van de unieke woning is dus aarde. De grondstof heeft een zeer lage impact op het milieu, want bij de start van elk bouwproject moet die toch in grote hoeveelheid uitgegraven worden voor het funderen van het bouwwerk op een stabiele ondergrond. Bovendien heeft aarde erg goede thermische en constructieve eigenschappen. Daardoor heeft het materiaal een groot potentieel voor duurzaam en circulair bouwen. Vanuit die optiek speelde AST 77 met het idee om de ter plaatse ontgonnen grond te hergebruiken bij de bouw van de nieuwe woning. Zelfs na een bezoek aan het atelier van architect-expert Martin Rauch in Oostenrijk en een doorgedreven materiaalstudie in samenwerking met Het Leemniscaat, BC-studies en UTIL bleef dit bij start van de realisatie toch een enorme sprong in het diepe.

Samen met het bouwteam onderzocht AST 77 hoe ze de aanwezige klei-leemaarde konden gebruiken voor het bouwen van een stampleemwand. Aan de fijne leemgrond van de site werd klei toegevoegd als bindmiddel, grof zand tegen krimp en gravel omwille van structurele redenen. Alle toegevoegde grondstoffen werden aangevoerd uit eigen regio. De mengeling van materialen werd ter plaatse ‘gestampt’, wat resulteerde in de vijftien meter hoge centrale wand.

De aarden wand vormt nu de centrale kern en het hart van de woning. De drie losstaande bakstenen buitenwanden werden er door middel van een plaatstalen vloer van tien millimeter dik aan gekoppeld. De vijftig centimeter dikke buitenwanden zijn zowel langs de binnen- als de buitenzijde opgetrokken in rode baksteen, toegepast in een enkel en dubbel Vlaams verband met terugliggende voeg.

Ook binnen baksteen

De keuze voor het dubbelzijdig zichtbaar toepassen van baksteen is drieledig. Ten eerste past ze in het plaatje van een minimaal onderscheid tussen binnen en buiten, want gipskartonnen of gepleisterde wanden zouden het onderscheid tussen interieur en exterieur sterk benadrukken.

De bakstenen binnenmuren verbergen daarnaast ook de klimatisatietechnieken. De klimaatregeling van de woning gebeurt met een lucht-luchtwarmtepomp. Tussen binnen- en buitenmuur werden ventilatiekanalen geïntegreerd en via open stootvoegen wordt behandelde lucht de ruimtes ingeblazen. Zo wordt op een volledig onzichtbare wijze het binnenklimaat geregeld. De grote inertie van de dikke stenen draagmuren helpt bovendien de dalen en pieken in temperatuur van winter- en zomermaanden af te vlakken.

Ten derde werd voor bakstenen binnenafwerking gekozen omdat bij het ontwerpen van de woning zoveel mogelijk rekening werd gehouden met de principes van circulair bouwen. De gebruikte materialen pasten de architecten dus zoveel mogelijk in hun ‘naakte’ vorm toe om toekomstig hergebruik van materialen in geval van een latere afbraak maximaal mogelijk te maken. Het moeilijk kunnen scheiden van constructie- en afwerkingsmaterialen bij afbraakwerken wordt immers gezien als een van de grote struikelblokken voor later hergebruik. Daarom werden de wanden bewust niet gepleisterd en werden houten roosteringen en stalen vloeren blank gelaten. Waar wel eindafwerking voorzien is, gebruikten de architecten de materialen zorgvuldig zodat er zo weinig mogelijk materiaal verloren ging. De parketvloer is bijvoorbeeld een visgraatparket omdat bij de productie van kleine planken minder restafval gegenereerd wordt. De planken werden orthogonaal gelegd omdat bij een diagonale plaatsing meer materiaal verloren gaat.

Aanpasbaar ontwerp

Het gebouw werd ook veranderingsgericht ontworpen. De buitenschil is bepaald, maar het plan en de invulling zijn vrij en volledig aanpasbaar aan de evoluerende woonwensen van de huidige en toekomstige bewoners. De stalen vloerplaten en de geperforeerde stalen trappen realiseren met een minimale opleg de noodzakelijke verbindingen tussen de constructieve elementen en vrijwaren de ‘open koker-constructie’. In die open koker kan op vijf verschillende niveaus ruimte worden gecreëerd door het inschuiven van PEFC-gekeurde houten Kerto-balken in de daarvoor voorziene uitsparingen in de bakstenen wanden. Die balken dragen de houten vloeren en kunnen er later gewoon weer uitgehaald worden naargelang de ruimtevraag en de gewenste ruimtelijke relaties tussen de vloeren.

De volledig transparante westgevel zorgt op alle vier de bovengrondse niveaus voor een zeer nauwe band met de natuur. Een klassieke indeling met leefruimtes in relatie tot een privétuin op het maaiveld was daardoor niet noodzakelijk. Dat leidde tot de keuze voor een ‘upside-down indeling’: slapen onderaan en leven bovenaan. Later kan nog een dakterras worden gerealiseerd in directe relatie tot de keuken. Die indeling resulteert ook in een optimaal energetisch concept. De koude lucht verspreidt zich vanuit de kelder eerst naar de slaapvertrekken. Door de afwezigheid van deuren profiteren de hogere leefruimtes van de stijgende warme lucht.

Circular Building

Door het toepassen van de oude bouwtechniek met stampleem brengt de woning ode aan een ambacht uit het verleden. Tegelijkertijd staat het project in het heden door het toepassen van zoveel mogelijk natuurlijke technieken om de ruimteklimatisatie op te lossen: de aarden wand reguleert de luchtvochtigheid en de koudeopslag van de kelder wordt gebruikt als koeling voor de woning. De woning kijkt tenslotte ook naar de toekomst. Met haar flexibiliteit en het gebruik van circulaire materialen is ze een makkelijk te ontmantelen materialendatabank.

Bakstenen reus op lemen voeten is een van de zeven projecten die genomineerd zijn in de categorie Circular Building van de Belgian Building Awards 2021. In deze categorie zal de achtkoppige jury nagaan in hoeverre de principes van circulair bouwen toegepast worden. De fysieke prijsuitreiking op BATIBOUW kon niet plaatsvinden omwille van het coronavirus. De winnaar van deze categorie zal dus dit jaar hier, op circubuild.be, bekend worden gemaakt, op 31 mei. Hou dus zeker onze website in het oog!