Vragen beantwoord door archipelago

Het ziekenhuis, een schakel in het Brusselse ziekenhuisnetwerk Iris Ziekenhuizen Zuid, ligt in het centrum van Anderlecht, op een steenworp van het gekende voetbalstadion. Het masterplan van archipelago en NU architectuuratelier voor de vernieuwing van de site is ambitieus en vooruitstrevend, heeft oog voor de stedelijke verdichting en voorziet ook in een park dat toegankelijk is voor de buurtbewoners. De vernieuwing van de site geldt als een grootschalig pilootproject voor circulair bouwen in de gezondheidszorg: het masterplan volgt nauwgezet de principes van circulair bouwen met lokale en duurzame materialen, een aanpasbaar ontwerp, het zero energy-principe en een doordachte (de)montagebouw.

Circulair?

Het masterplan is erop gericht om de site stapsgewijs te kunnen ordenen en transformeren. Daartoe is een centrale as opgezet, waaraan de verschillende gebouwen kunnen aantakken. Deze as is dermate ontworpen dat, als de context in de toekomst zou wijzigen, de site ook zou kunnen transformeren in een zone met andere functies, zoals onderwijs, wonen, kantoren … Op die manier ondersteunt het masterplan de stedelijke transformatie op een circulaire manier.

De gebouwen van het ziekenhuis die aantakken op die as, zijn uitgedacht per afdeling, gebaseerd op een standaardmodel dat de hele polikliniek kenmerkt: het omkeerbare gebouw. Elk gebouw heeft een individuele ingang en verticale circulatie waardoor het eenvoudig is om nieuwe afdelingen aan het gebouw toe te voegen of te verwijderen. Dat maakt het mogelijk de ziekenhuisinfrastructuur uit te breiden of te verkleinen. Bovendien is het daardoor ook mogelijk om aan sommige delen een compleet andere bestemming toe te wijzen die niets met zorg te maken heeft. De compacte gebouwen combineren optimale functionaliteit – beperkte afstanden – en hoge flexibiliteit – modulaire verdiepingen.

Het grondplan is dermate opgevat dat dit optimaal herbestembaar is met een zo ruim mogelijke variatie aan programmatie. Daarvoor zijn een aantal concrete ontwerpkeuzes gemaakt. Zo zijn de afmetingen van het bouwblok bewust gekozen en is op een strategische positie een patio geïntroduceerd. De positie en afmetingen van die patio zijn afgestemd op een optimale daglichttoetreding en een optimaal natuurlijk ventilatiepotentieel. De verticale circulatiekern is geconcentreerd op de noordgevel, zodat er een maximaal vloeroppervlak vrij blijft.

Een aantal vaste kernen zijn geïdentificeerd. Die worden uitgevoerd in vaste wanden. Alle overige wanden worden verplaatsbare systeemwanden. Die zijn eveneens modulair geconcipieerd. De binnendeuren zijn gepositioneerd binnen die module, zodat ze eenvoudig kunnen verplaatst of omgewisseld worden.

De technische kokers zijn systematisch gekoppeld aan vaste elementen, zoals kolommen, en staan steeds dwars op de circulatiezones, zodat ze bij herinrichting een minimale hindernis vormen. De vloerplaat is geconcipieerd als een paddenstoelvloer met inwendige verloren bekisting, zodat er een minimaal materiaalgebruik is en zodat over meerdere plaatsen nieuwe doorboringen kunnen gemaakt worden. Er zijn twee grote verticale stijgkernen voor de technieken voorzien, zodat alle posities efficiënt bereikt kunnen worden en zodat de kanaalsecties kunnen beperkt worden.

De gevels zijn opgebouwd uit een geprefabriceerd en modulair systeem. De gevelindeling is modulair, zodat verschillende traveematen in de binnenindeling mogelijk zijn. De montageknopen zijn dermate ontworpen en bereikbaar gemaakt, zodat demontage van geveldelen mogelijk is, zonder omhullende materialen te moeten beschadigen. De gevelbekleding bestaat uit keramische tegels die kunnen hergebruikt worden in verschillende composities.

De modulariteit is doorgetrokken tot in het meubilair in de consultatieruimtes, dat gestandaardiseerd is en ook onderling kan uitgewisseld worden. Ook het meubilair van de wachtruimtes is dermate ontworpen dat het in veel verschillende configuraties kan opgesteld worden in functie van de verschillende capaciteitsvereisten van de verschillende afdelingen en de verschillende eisen op het vlak van privacy.

Natuurlijke ventilatie wordt maximaal ingezet voor het beheersen van het zomercomfort en voor het ondersteunen van de mechanische ventilatie. Samen met optimaal gebruik van daglicht en een doordachte gebouwschil wordt zo ingezet op de optimalisatie van de parameter ‘refuse’ als het gaat om energievraag.

Ook in de omgevingsaanleg is de veranderingsgerichtheid doorgetrokken, aangezien gedurende de uitrol van het masterplan een aantal locaties doorheen de tijd van functie zullen moeten veranderen. Ook na de realisatie van het hele project zal de omgevingsinrichting nog kunnen wijzigen in functie van veranderende noden of inzichten, aangezien de omgevingsaanleg uitgevoerd wordt in modulaire, verplaatsbare elementen.

Grootste uitdaging?

Een verandering in ontwerpcultuur heeft tijd nodig. Door een gebrek aan middelen in de conceptfase lijkt het soms makkelijker om voor klassieke oplossingen te kiezen en zo het projectmanagement onder controle te houden.

Het is ook een uitdaging om de ecologische voetafdruk van materialen in de bestaande markt consequent te vergelijken.

Het is ten slotte ook moeilijk om producenten en aannemers vanaf de conceptuele fase rechtstreeks te betrekken, als gevolg van mogelijke inbreuken op de wetgeving inzake overheidsopdrachten en concurrentie. Nochtans is dat bij circulair bouwen wel gewenst.

Lessons learned?

Als een van de eerste grootschalige zorgprojecten in de Brusselse regio die worden ontworpen met aanpasbaarheid als uitgangspunt, is het Joseph Bracopsziekenhuis door de stad Brussel opgepikt als een testcase voor de tool Reversible Building Design (RBD), een multicriteria-analyse die de transformatiecapaciteit en het hergebruikpotentieel van een gebouw kwantificeert. De tool is ontwikkeld in het kader van het Europese Horizon 2020-onderzoeksproject BAMB 2020. Gegevens uit de RBD-tool leveren waardevolle informatie op voor het project en zullen ook worden gebruikt om de tool zelf verder te optimaliseren.

Zorgprojecten, zoals ziekenhuizen, zijn vaak strategisch gelegen projecten die gezien hun schaal een grote hoeveelheid aan materiaal en infrastructuur vergen. Zowel de programmering als de benodigde ruimte zijn zeer gevoelig voor veranderingen op korte termijn. Voor het Joseph Bracopsziekenhuis heeft archipelago daarom onderzoek gedaan naar een mogelijk toekomstig gebruik van het project buiten de zorgsector. Dat resulteerde in een omkeerbare infrastructuur voor zowel zorg als (potentieel voor) woonzorg, wonen en kantoren. Het project creëert ook openbare buitenruimtes die gedeeld worden met de buurt, zoals een nieuw plein en een publieke tuin.

Technische fiche:

Opdrachtgever: Iris Ziekenhuizen Zuid (IZZ)

Ontwerper(s): archipelago, NU architectuuratelier

Studiebureau(s): BUUR Part of Sweco, Ellyps, MATRIciel, MC-carré, Cosep

Hoofdaannemer: nog niet bekend

Timing: aanbesteding in 2022