Nog voor de stadsbibliotheek van Mechelen zo’n vijf jaar geleden verhuisde van de Moensstraat naar het gerenoveerde Predikherenklooster, was gezien de hoge woonvraag al duidelijk dat op dezelfde plek een woonproject zou komen. In de aanbesteding die Stad Mechelen daarvoor uitschreef, schoof ze circulair bouwen expliciet naar voren, met een focus op zowel circulair materiaalgebruik als veranderingsgericht bouwen.

“Om deze herbestemming uit te voeren, werd de voormalige bibliotheek, de aanpalende neogotische portierswoning die ze gebruikte en het aangrenzende plein te koop aangeboden”, aldus Greet Geypen, schepen van Stadsontwikkeling. “Onder voorwaarden weliswaar. Niet alleen moest de architecturale, ruimtelijke en woonkwaliteit gegarandeerd worden, ook moest het project bijdragen aan de circulaire economie. Zowel circulair materiaalgebruik, met hergebruik op kop, als veranderingsgericht bouwen kwamen daarbij aan bod. Anders dan bij een klassieke herontwikkeling was het doel om zo veel mogelijk materiaal een tweede leven te geven en niet als overschot te laten afvoeren.”

In afwachting van de herontwikkeling gebruikten startende ondernemers en andere creatieve geesten de gebouwen.

GRO en TOTEM gebruikt

CAAAP mocht het woonproject, dat ook moest voorzien in een publieke binnentuin en enkele commerciële ruimtes, uiteindelijk ontwikkelen en BOB361 werd aangesteld als architect. Dat bureau werkte voor het ontwerp samen met Wirtz, dat het ontwerp van de buitenaanleg voor zijn rekening nam, de studiebureau Dexco en Raco, en VIBE voor advies rond circulair bouwen. Het ontwerpteam kon ook rekenen op steun van VUB Architectural Engineering en Vlaanderen Circulair en Atelier Ruimtelijk Advies stond in voor het uitvoerend ontwerp van de omgevingsaanleg. 

Het ontwerpteam vertaalde de circulaire eisen van Stad Mechelen naar het grotendeels hergebruiken van de bestaande gebouwen en alles wat de bib er achtergelaten had. Het nam duurzaamheidsmeter GRO ter hand om de ontwerpkeuzes rond circulair bouwen af te wegen en simuleerde het project met TOTEM om de materiaalimpact zo goed mogelijk in kaart te brengen en waar nodig keuzes bij te sturen.

Compacte nieuwbouw

Het resultaat, gerealiseerd door Artes Roegiers, is vandaag nagenoeg klaar. Slechts een van de – uit verschillende periodes daterende – vier bibliotheekgebouwen, de oude leeszaal, verdween. In de plaats kwam een nieuwbouw die dezelfde robuuste en regelmatige betonstructuur heeft als de oorspronkelijke gebouwen en bewust compact werd gehouden om het groene binnengebied te kunnen creëren. De portierswoning werd gerenoveerd en ontdaan van een achterbouw en herbergt binnenkort twee gastenkamers en een klein horecaconcept, waarvoor de stad met ondernemer Diederik Beele en zijn echtgenote Ann Vyvey een uitbater vond. Ondergronds zit een parkeergarage waarvoor de bestaande kelders de basis vormden.

BOB361 ontwierp de wooneenheden in Portier 51 veranderingsgericht, met aanpasbare planindelingen dankzij lichte binnenwanden en een demonteerbare stalen structuur rond de private buitenruimten. In samenspraak met de stad werd ook een inventaris opgemaakt van alle bouwmaterialen in Portier 51 met hegebruikpotentieel.

Vlaamse primeur

Maar liefst 75% van alle bouwmaterialen waaruit de oude bib en portierwoning bestonden, werd hergebruikt in of buiten het herbestemmingsproject. Dat percentage is redelijk behoorlijk als je weet dat er een volledig gebouw verdween. Bakstenen van de gesloopte leeszaal werden bijvoorbeeld gebruikt voor de afwerking van de gevels in het project. Alle andere benodigde gevelstenen werden elders gerecupereerd. Zo werd de productie van 200 ton aan nieuwe gevelstenen voorkomen.

Van de materialen die een tweede leven kregen buiten Portier 51, werd 3,9 ton verkocht op de tweedehandsmarkt, zoals boekenrekken, vloertapijt, balustrades, verlichting, gietijzeren radiators, deurpompen, tientallen lopende meters borstwering en een stalen trap. BatiTerre, een onderneming die in samenwerking met een maatwerkbedrijf gebouwen ontmantelt voor hergebruik, stond in mei 2022 in voor de recuperatie van die materialen.

Een ander deel ging naar andere Mechelse bouwprojecten. Zo werden in augustus 2022, bij de sloop van de oude leeszaal en de verdere ontmanteling van de andere twee bibliotheekgebouwen, 34 ramen van dertig jaar oud, gemaakt van stalen Jansen AG-profielen, gerecupereerd om een tweede leven te krijgen in de nog te bouwen Impact Factory in Mechelen. Ook dat gebouw wordt een toonbeeld van circulair bouwen. Jansen AG kwam de profielen eigenhandig opmeten en engageerde zich om de demontage en de integratie in het nieuwe ontwerp van de Impact Factory te coördineren. Het hergebruik van raamprofielen op dergelijke schaal is volgens Stad Mechelen een primeur in Vlaanderen.

Duurzame energievoorziening en waterbeheer

Ook duurzaam energie- en waterbeheer kenmerken Portier 51. Een BEO-veld benut aardwarmte voor het duurzaam verwarmen en koelen van de gebouwen en zonnepanelen zorgen voor hernieuwbare energie. De installaties lenen zich tot een toekomstige integratie in lokale smart grids.

De waterkringloop wordt in Portier 51 op twee manieren gesloten. In het publieke domein staat infiltratie voorop dankzij een waterdoorlatende ondergrond. Overtollig water op de terrassen en de groendaken, waar het project ook in voorziet, wordt dan weer opgevangen en hergebruikt. Het regenwater zal in de eerste plaats worden ingezet voor een daktuin op het bestaande gebouw in de Ziekenliedenstraat waar de uitbaters van het gastenverblijf en de horecagelegenheid in de portierswoning gebruik van kunnen maken.

Nog enkele wooneenheden te koop

De oplevering van de 22 wooneenheden – 16 appartementen en zes eengezinswoningen – is momenteel bezig. De publieke tuin wordt in januari opgeleverd, samen met de oplevering van de portierwoning. Bij publicatie van dit artikel waren nog vijf appartementen, waaronder een penthouse, te koop. Wie interesse heeft, vindt meer info op de projectwebsite.