Circulaire healthcare-architectuur bij VK Architects & Engineers

Circulair bouwen is binnen het healthcare-portfolio van VK Architects & Engineers al geruime tijd een basisconcept. Zorggebouwen worden gekenmerkt door een werking van 24 op 24, 7 dagen op 7 en dit voor tientallen jaren of meer dan een eeuw in het geval van ziekenhuizen. Naast dat continue gebruik, moet de zorginfrastructuur het ook toelaten om parallel aan het gebruik veranderingen aan te brengen. De noodzakelijke en soms ingrijpende aanpassingen zijn enerzijds het gevolg van technische, demografische en medische evoluties en anderzijds van wijzigingen in wetgeving. Ook nieuwe richtlijnen zoals de GRO en WELL voorschrijven, dienen in rekening gebracht te worden. In dit uitgebreide artikel gaan Tim Ost en Eliah Mallant, beiden expert circulair bouwen bij VK, dieper in op hoe het ontwerp- en studiebureau dat precies aanpakt.

Principes

Grid:

Een zorggebouw met een lange levensduur moet in eerste instantie een robuuste en flexibele basisstructuur hebben. Het is logischer om daarop in te zetten, want hoe langer deze structuur kan gebruikt worden, hoe meer we de materiaalimpact en het landgebruik kunnen reduceren. 

De eerste stap bestaat erin de afmetingen van het grid te bepalen. Daarbij wordt per project onderzocht hoe de verschillende functies aan elkaar gekoppeld zullen worden. Dienen alle functies gestapeld te worden of kunnen deze in clusters naast elkaar gebouwd worden? Het vanzelfsprekend dat deze oefening veel uitdagender is bij de ziekenhuizen dan bij kleinschaligere zorggebouwen.

Een demontabele structuur wordt doorgaans enkel in rekening gebracht in een situatie waarbij bijvoorbeeld verwacht wordt dat er in de toekomst een inkrimping zal gebeuren. Anderzijds zijn er ook reeds verschillende zorggebouwen voorzien op een mogelijke uitbreiding in de toekomst. Het is een voordeel dat binnen het zorglandschap de opdrachtgever doorgaans tevens de eigenaar en uitbater is, waardoor de lange-termijn planning naar werking en onderhoud een centrale randvoorwaarde is.

In ons project Grand Hôpital de Charleroi wordt er aan de hand van de ‘schillenmethode’ een onderscheid gemaakt tussen de verschillende functionele clusters van het ziekehuiscomplex. Het gebouw wordt uiteen getrokken in vier delen: de hotfloor met het operatiekwartier, het kantoor met de administratie- en consultatieruimtes, de fabriek met daarin de keuken, sterilisatieruimte en logistiek, en het hotel met de kamers en bedden. Deze opdeling laat toe dat elke functie een eigen toekomstbestendige bouwlogica krijgt. Terwijl het kantoor van meerdere verdiepingen meer gebaat is met een vliesgevel die eenvoudig vervangen kan worden, heeft een operatieruimte juist een groot opengaand raam nodig om grote apparatuur naar binnen te krijgen.

Bij het stapelen van de functies, bijvoorbeeld in het model waarbij we een ondergrondse parking hebben, een grote sokkel met alle consultatieruimtes en de hotfloor en daarbovenop een toren met de verpleegafdelingen, moet een module bepaald worden zodat al deze functies op een eenvoudige manier kunnen georganiseerd en ingericht worden. Gezien uiteenlopende functies binnen het gekozen grid kunnen georganiseerd worden is het duidelijk dat een flexibel in te delen structuur gerealiseerd wordt. 

De flexibiliteit van het technische en stabiliteitsconcept gaan hand in hand met de flexibiliteit van het organiseren van verschillende diensten binnen een grid.

Binnen zorggebouwen worden alle technieken in de verlaagde plafonds geplaatst in functie van onderhoud en aanpasbaarheid. Het is van groot belang dat er voldoende aandacht gaat naar het bepalen van de vrije hoogte in de verlaagde plafonds, alsook naar de positie en grootte van de kokers op centrale plaatsen in het gebouw zodat bij een renovatie van het gebouw of bij een reorganisatie van diensten, de noodzakelijke ruimte voor de technische installaties voorhanden is. 

Bij het bepalen van het stabiliteitsconcept van het grid moet duidelijk zijn welke flexibiliteit men wenst inzake doorboringen van de vloerplaten. Welke impact heeft het concept op de vrije ruimte in de verlaagde plafonds?  Hoeveel ruimte wordt onbruikbaar omwille van doorhangende balken?

Naast bovenstaande gegevens dient men ook rekening te houden met de brandwetgeving. Door het voorzien van voldoende marge en ruimte in de hoogtes van de verdiepingen is het mogelijk dat het gebouw moet voldoen aan de wetgeving van hoogbouw in plaats van middelhoogbouw. Die wetgeving impliceert meer maatregelen, technische uitrusting en meer materiaalgebruik, alsook een daling in flexibiliteit qua indeling van het gebouw. 

Uit bovenstaande blijkt het belang van een doordachte keuze van het grid in zowel horizontale als verticale snede van een zorggebouw.

Een voorbeeld van hoe hiermee kan worden omgegaan is bijvoorbeeld een enkele gang ontdubbelen. Hierdoor kunnen de stromingen van patiënten en logistiek gescheiden blijven, maar ontstaan er ook meerdere ontsluitingsmogelijkheden. Dit waarborgt de bedrijfszekerheid als één van de gangen wordt afgesloten, bij onderhoudswerken aan de ventilatie bijvoorbeeld.

Een aanpassing van een vleugel heeft niet alleen gevolgen voor de circulatie, maar ook voor de distributie van leidingen. De grote overspanning van AZ Sint-Maarten in Mechelen wordt opgevangen door de dragende gevels en de personeelszone in het midden. Doorlopende vloerplaten maken het gebruik van balken of kolommen overbodig, waardoor de kabels en leidingen vrij kunne 'verlopen' tot elke ruimte.

Deze extra plafondhoogte zorgt er bovendien voor dat deze leidingen ook echt vér kunnen lopen, voordat ze gebundeld naar beneden worden geleid. Dit beperkt het aantal schachten die de indelingsvrijheid kunnen belemmeren. De extra ruimte geeft bovendien wat marge als in de toekomst de technieken moeten worden uitgebreid.


Modules:

De inrichting van de site is dan weer van belang om de veranderende noden op lange termijn op te vangen. De nieuwe verpleegeenheden van AZ Sint-Jan in Oostende zijn modulair opgevat. Dit biedt een tijdelijke oplossing als er ingrijpende renovaties nodig zijn. Een bijkomend voordeel is dat als deze afdelingen krimpen, deze modules kunnen overgenomen worden door groeiende afdelingen. Nadat ze hun ziekenhuisfunctie hebben uitgespeeld, kunnen ze nog dienstdoen voor minder veeleisende functies. In totaal zijn de modules drie levensfases beschoren. Eerst als ziekenhuis, vervolgens als kantoor en tenslotte als schoolklassen.


Interieur:

De indeling en inrichting van zorggebouwen gebeurt voornamelijk via een droge afbouw. Daarbij dient rekening gehouden te worden met allerhande richtlijnen, normen en wetgevingen die geldig zijn voor de zorgsector. Enerzijds heeft de afwerking een zeer hoge vervangingsgraad, anderzijds moet ze volledig glad en egaal zijn voor onderhoudsredenen. Bovendien is de wetgeving op overheidsopdrachten ook van toepassing.

Het is een pluspunt dat binnen de producten van de droge afbouw reeds veel materialen over een Cradle to Cradle-certificaat beschikken en dat er gezocht wordt naar milieuvriendelijkere grondstoffen, maar nog niet alle bouwmaterialen beschikken over een duurzaamheidslabel. VK Architects & Engineers legt daarenboven reeds geruime tijd op dat alle materialen die gebruikt worden in de binnenomgeving een lage VOC (vluchtige organische componenten)-uitstoot hebben zodat een negatieve invloed op de binnenluchtkwaliteit beperkt wordt.

We volgen de evolutie van de producteigenschappen van alle bouwmaterialen nauwlettend op zodat maximaal duurzame materialen kunnen voorgeschreven en gebruikt worden. 

Doordat gepatenteerde producten niet kunnen voorgeschreven worden als gevolg van de wet op de overheidsopdrachten en doordat er minstens drie fabrikanten over een product moeten beschikken dat voldoet aan de bestekbeschrijving duurt het soms lang vooraleer een duurzaam, circulair en innovatief materiaal kan voorgeschreven worden in de zorginfrastructuur. Daarnaast is het ook erg duur om producten te laten attesteren en certificeren waardoor ze ook hun ingang niet vinden in de openbare sector.  VK Architects & Engineers wil dit graag onder de aandacht brengen, want hier kan nog vooruitgang geboekt worden binnen het thema circulair bouwen.

Next steps

Omwille van hygiëne worden momenteel nog verschillende afwerkingsmaterialen gekleefd, maar er wordt gezocht naar lijmen die eenvoudig van het afwerkingsmateriaal te scheiden zijn bij afbraak. Dit zal de recuperatie- en recyclagemogelijkheden van het materiaal verhogen.

Voor verschillende afbraak-/renovatiewerken is reeds een sloopopvolgingsplan verplicht. Hierbij worden verschillende afvalstromen gescheiden en begroot waardoor eenvoudiger een recyclage van deze materialen kan bekomen worden. Bij afbraak of renovatie van ziekenhuizen kan eveneens in een vroeg stadium onderzocht worden welke materialen of onderdelen een tweede leven kunnen krijgen. We geloven dat er potentieel zit in het screenen van gebouwen en het oplijsten van de herbruikbare onderdelen en deze op oogstkaarten te plaatsen zodat ruim op voorhand geweten is welke recuperatiematerialen op de markt komen. Hoe langer de hoeveelheid van te demonteren materialen gekend is, hoe groter de kans is dat deze ook effectief een tweede leven kunnen vinden. We kunnen dit proces in de toekomst ook faciliteren door gebouwen virtueel op te leveren aan de hand van een as-built-BIM-model, zoals bijvoorbeeld onderzocht wordt aan het UZ Gent. Hoe dit kan geïntegreerd worden in een openbare aanbesteding moet nog worden bekeken.

Elk antwoord brengt op zijn beurt weer een aantal nieuwe vragen mee. Welke stappen zullen genomen worden om ervoor te zorgen dat materialen die bijdragen aan een gezonde en circulaire bouwpraktijk sneller kunnen beschreven worden in de bestekken van openbare bouwprojecten? Zit er een toekomst in het leasen van bouwproducten en installaties? Zal dat een effectieve bijdrage kunnen leveren aan een circulaire economie? 

Ondanks de bijkomstige complexiteit ten opzichte van andere gebouwen, is circulaire ziekenhuisarchitectuur toch mogelijk en noodzakelijk. Zorggebouwen kennen immers een intensief gebruik en een lange levensduur. De hoge eisen waar deze circulaire oplossingen aan moet voldoen, zorgen ervoor dat wat binnen de gezondheidszorg ontwikkeld is ook toepasbaar is op andere terreinen. 

Deel dit artikel:

Onze partners