De Vlaamse kunstenorganisatie Timelab uit Gent heeft vertakkingen naar tal van andere sectoren. De artistiek geïnspireerde gemeenschap zet dan ook een werking op met een maatschappijkritische kijk op de wereld. Het stadslaboratorium – want dat is het eigenlijk – ontwikkelt nieuwe modellen voor werken en productie in de stad. Daarnaast gaat het economische, ecologische en sociale uitdagingen aan, bijvoorbeeld door te focussen op korte ketens en flexibel ruimtegebruik. Timelab heeft aandacht voor circulariteit, sociale cohesie, verantwoord materiaalgebruik enzovoort. Samengevat: samen met makers, kunstenaars en andere creatievelingen zoekt Timelab systemen en methodes die onze samenleving kunnen verbeteren.

Het hoeft dan ook niet te verbazen dat Timelab in zijn zoektocht naar een nieuw onderkomen in de Artveldestad wilde gaan voor een circulair gebouw. Na een lange zoektocht van zeven jaar botste de organisatie op de perfectie locatie in de Kogelstraat, op een beugschoot van het station Gent-Dampoort.

Architectuur-acupunctuur

Het oude fabrieksgebouw, weggestoken in een moeilijk toegankelijk binnengebied, vervallen en op een erg verontreinigde site van 1.800 m², was tot kort daarvoor in gebruik als opslagplaats. In 1905 was het pand gebouwd als een stoomfabriek van De Bont-Schepens voor de productie van tapioca en vermicelli. In 1934 werd ze verbouwd tot een looierij. Vooral die zorgde voor heel wat vervuiling, die later nog toenam, toen er eerst een garage en daarna een verwarmingsbedrijf in werden ondergebracht.

Timelab ging in zee met a2o architecten voor een circulaire herbestemming van de fabriek tot nieuwe thuisbasis. Eind september 2019 gingen de sanerings- en renovatiewerken van start. In hun ontwerp herstelden de architecten de verouderde draagstructuur. Ze maakten daarbij gebruik van wat ze zelf omschrijven als "architectuur-acupunctuur": aan de voorzijde sneden ze een stuk uit het gebouw weg om het introverte karakter van de fabriek te doorbreken en het geheel een toegankelijke en uitnodigende uitstraling te geven. In het binnengebied maakten ze de tuin vrij en ze perforeerden de gevel op strategische plaatsen. De haast chirurgische ingrepen blijven radicaal zichtbaar als littekens.

Gedacht in scenario's in plaats van in functies

Een nadrukkelijke vraag van Timelab was ook om het gebouw flexibel te ontwerpen, gezien weinig voorspelbare toekomstige activiteiten en samenwerkingen en omdat Timelab het gebouw ook wilde delen met organisaties met een gedeelde filosofie die op zoek zijn naar ruimte – zelfs voor en tijdens de renovatie konden buurtbewoners spontaan binnenwandelen in de oude fabriek of er een ruimte gebruiken. De architecten ontwierpen daarom vanuit scenario's veeleer dan vanuit functies. Het resultaat is een gebouw met zo weinig mogelijk binnenmuren en een binnenruimte die zo veel mogelijk openblijft, met ruimtes die meervoudig inzetbaar zijn tot gevolg. Vandaag beschikt de organisatie onder andere over een kantoor voor twintig coworkers; een keuken waar je met groepen kan koken; een schoolruimte voor vijfentwintig leerlingen; een makerslab met tal van machines zoals lasercutters, 3D-printers of vinylsnijders; een arena voor presentaties; een eventhal voor 150 personen; een experimenteel materialenlab; een waterlab waar je gefilterd water kan proeven; een restaurant waar je met je eigen concept kan experimenteren en een warme, gezellige grote zolder voor workshops.

Omkeerbaar bouwen

De flexibiliteit van het gebouw zit echter niet alleen in de meervoudige inzetbaarheid van de ruimtes: bij de renovatie koos Timelab voor een organische aanpak volgens het principe van omkeerbaar bouwen. Elke ingreep kan in principe ongedaan worden gemaakt. Als Timelab zou ophouden te bestaan, kan de ruimte dus perfect voor een andere functie worden heringericht.

Restwarmte uit eigen moestuin

Maar er is naast het feit dat het gaat om een herbestemming van een oud fabriekspand naar een nieuwe stedelijke pool, de flexibiliteit en de omkeerbaarheid, nog meer circulair aan de nieuwe thuisbasis van Timelab. Zo trok de kunstenorganisatie ook resoluut de kaart van circulariteit op het vlak van energie. Ruim 150 zonnepanelen zorgen voor groene energie en er is capaciteit om 40.000 liter regenwater op te vangen en te hergebruiken. Verwarmen gebeurt gericht en daardoor efficiënt met een complementaire mix van bronnen. Zo draait de vloerverwarming op een warmtepomp, maar wordt er ook gebruikgemaakt van pellets en IR-stralers – in grote ruimtes. De buurt kan gebruikmaken van de energieoverschotten. Zo kan Timelab uitgroeien tot een energiehub voor de wijk.

In de nabije toekomst moet ook nog restwarmte uit de eigen smart farm als bijkomende energiebron dienen. Die smart farm draagt ook op een andere manier bij aan meer circulariteit: de 70 kg groenten die er wekelijks worden geoogst, worden gebruikt voor de catering van events die er plaatsvinden of verdeeld in de buurt wat minimale logistiek, geen verpakking en geen overproductie betekent. De smart farm, een ware blikvanger in het nieuwe gebouw van Timelab, is overigens goed voor een Belgische primeur. De groentetoren van twee verdiepingen is een vorm van zogenaamde vertical farming, die milieu en klimaat minimaal belast. Een landbouwtoren vraagt immers vijftien keer minder meststoffen dan een open landbouwomgeving. Er zijn ook geen bestrijdingsmiddelen nodig en elk geoogst gewas is perfect traceerbaar.

Ecologische materialen

Het deelrestaurant en de zolder, samen goed voor zo'n 350 m², worden op dit moment nog volledig ingericht met ecologische en recuperatiematerialen en circulaire energiesystemen in samenwerking met ontwerpbureau ONBETAALBAAR.

Een Timelab-initiatief dat op Circubuild nog zeker het vermelden waard is, is het materialenlab. Daar wordt immers op zoek gegaan naar circulaire materialen en technieken voor lokale productie, verwerking en hergebruik. Een van die nieuwe materialen is Knotplex: een vezelplaat gemaakt van de Japanse Duizendknoop. Dat is een invasieve exoot die andere planten sterk overwoekert en schadelijk is voor onze ecosystemen. De Knotfactory geeft aan die Japanse Duizendknoop een circulaire bestemming: de plant hoeft niet langer te worden vernietigd, maar komt in de kringloopeconomie terecht. Behalve het plaatmateriaal maakt de Knotfactory ook touw en turfpotjes van Duizendknoop.

Het Timelab-gebouw werd opgeleverd in 2021. Naast Timelab en a2o architecten waren ook Stad Gent, Fraeye (stabiliteitsadvies), MV Engineering (advies technieken), switchrs (procesbegeleiding) en FARYS (voor het waterlab) bij het project betrokken. Timelab was een van de vijf pilootprojecten in het Terug in Omloop-traject van de Vlaams Bouwmeester.